در مقاله زیر قصد داریم نگاهی بیندازیم به چگونگی شکل گیری گرافیک ایران قبل از انقلاب ( از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۳۵۷).
برای شکل گیری گرافیک در ایران افراد زیادی سختی های بسیاری را تحمل کردند و از جان و دل مایه گذاشتند. افرادی که برای وارد کردن این صنعت و هنر جدید، در کشور های پیشرفته خارجی تحصیل کرده و نگاه متفاوتی را به هنر ایران وارد نمودند.
گرافيك، هنرى است كه پس از اختراع دستگاه چاپ توسط گوتنبرگ، رشد و توسعه فراوانى يافت و به دليل
رساندن اخبار و اطلاعات مختلف به مردم مجلات، روزنامه ها و پوسترها به شكلهاى مختلف ساخته
شدند. اين اعلانها به نوعى رسانه اوليه مردم جهت اطلاع رسانى و آگاهی دادن به آن ها بود.
در ایران هم با ورود این هنر نوپا از اروپا تاثیرات چشم گیری در صنعت هنر این مرز و بوم گذاشت. هرچند بسیاری معتقد که هنر گرافیک از ابتدا در میان مردم ایران زمین وجود داشته است. که نشانه های آن را میتوان در موزه های سراسر جهان مشاهده کرد. از آثار دست ایرانیان بر روی فلز، سفال، کاشی، فرش سنگ و…
اما بعد از اینکه دستگاه چاپ وارد ایران شد باعث فراگیر تر شدن این هنر در ایران شد و افراد بسیار زیادی در حوزه های نقاشی، خطاطی و… در روزنامه های آن دوره استفاده شدند. با ورود چاپ های پیشرفته کم کم مجلات، کتاب های مربوط به کودکان و نوجوانان و سپس پوستر ها پدیدار شدند.

نخستین بار در زمان قاجار دستگاه چاپ سربی به ایران وارد شد و افراد بسیاری مشغول تحصیل در رابطه با چاپ در اروپا شدند و کتاب های بسیار زیادی چاپ شد اما هیچ یک از این کتاب ها مصور نبود. چندسال بعد دستگاه چاپ سنگی از سن پطرزبورگ روسیه وارد ایران شد. کتاب هایی که با این دستگاه چاپ میشدند اکثراً با خط نستعلیق بودند و تصاویری را هم به همراه داشتند. این صنعت باعث شد که پوستر ها و روزنامه ها در ایران توسعه پیدا کند. در آن دوران برای روزنامه ها سرلوح طراحی می‌کردند که اکثر این سرلوح ها شامل شیر و خورشید میشد.
در صفحه آرایی این نشریات از تذهیب، خطوط و تصاویر سیاه و سفید و بی رنگ یا تصاویر نقطه چین و سایه روشن استفاده میشد.
این تحولات در صنعت چاپ و نشریات باعث شد که اعلان ها و پوستر ها در ایران شکل بگیرند.
با ورود فیلم به ایران پوستر ها به شکل امروزی آنها درآمد.

برای مطالعه بیشتر

برای بررسی ریشه گرافیک ایران باید به نقاشی های ایرانی مراجعه کرد. به نقاشی هایی که نقاشان درباری با سفر یه اروپا و تاثیر پذیری از آنجا برای شاهان درباری به تصویر می‌کشیدند. محمد زمان از نقاشان معروف و تاثیر گذار دربار صفوی (شاه سلیمان) که در آثارش اثر هنر غربی و هندی مشاهده می‌شود.
اما برای اینکه گرافیک یه شکل امروزی آن دربیاید صنعت چاپ نقش مهمی را داشته است. قبل از اینکه چاپ مکانیکی وارد ایران شود چاپ سنتی به صورت دستی انجام می‌گرفت و به آن “عیدی سازی” میگفتند. این نوع چاپ دستی به این دلیل عیدی سازی نام گرفت که در مکتب خانه ها، ملاها این طرح ها را به عنوان عیدی به شاگردان مکتب خانه می دادند. عیدی سازی به این ترتیب بود که آنها قالب های بزرگی از طرح و نقوش خود را روی چوب حکاکی میکردند و سپس این قالب ها (یا مهر ها) را روی کاغذ چاپ میکردند. برای هر نقش یا تصویر مهر جداگانه ای وجود داشت. اما چاپگر بنا به سلیقه خوب چند مهر را با یکدیگر ترکیب کرده و طرح جداگانه ای ایجاد میکرد.
اولین چابخانه در اصفهان و در دوره ی صفوی تأسیس گردید.

در سال های ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ هوشنگ کاظمی فارغ‌التحصیل مدرسه هنرهاى مستظرفه كه كمالالملك بنا نهاده بود به همراه تعدادی از همکاران خود به تاثیر از موج غرب بر هنر و گرافیک ایران تاثیرات چشم گیری میگذارند.
کاظمی اولين ايرانى است كه از غرب مدرک گرافيك مىگيرد. كارهاى سادگی خاصی دارد و از تنوع رنگ ها دورى مى‌كند. وى همچنین آتليه اى به نام “كارگاه هنرهاى تزئينى” تاسيس مى‌كند. و هنر های تزئینی به صورت رشته ای مستقل توسط خود ایشان تدریس میشود.

در سال ۱۳۳۹ استاد محمود جوادی پور اولین نمایشگاه گرافیک که شامل حکاکی روی فلز، لینولئوم و پرده های باتیک بود را برگذار کرد و اهمیت گرافیک را بالاتر برد.
جوادی پور برای اولین بار در تابلو های باتیک خود از نگارگری استفاده کرد. بسیاری او را پدر گرافیک ایران میدانند.
ولی ناگفته نماند که از تاثیرگذار ترین افراد در این عرصه صادق بریرانی و مرتضی ممیز میباشند.
در دهه ۴۰ محسن دولو نگاه جدیدی را به عرصه ی طراحی و چاپ پوستر های فیلم و سینما وارد کرد. او علاوه بر نام فارسی فیلم ها نام آنها را به زبان اصلی نیز می‌نوشت که با این کار جنبه ی اروپایی به پوسترها میداد.

اثر محمود جوادی پور

اثر صادق بریرانی

صادق بریرانی نیز که از چهره های به نام و پیشگامان در عرصه ی گرافیک است پس از دریافت لیسانس نقاشی در سال ۱۳۳۱ به عنوان رئیس اداره ی هنر گرافیک در وزارت فرهنگ و هنر فعالیت خود را آغاز میکند. کار در این اداره به صورت کاره گروهی انجام میشد که سرپرست گروه استاد بریرانی بود.

در سال ۱۳۴۶ رشته‌ی گرافیک در دانشكده هنرهاى زيبا با کوشش مرتضى مميز به وجود آمد. او همچنین براى اولين بار از عكس كنتراست شده در كار گرافيك استفاده کرد.
عكس كنتراست شده ترفندى تكنيكى است در گراورسازى است. مميز با دستگاه كامپوگراف كه در آن زمان بسيار نادر بود اين تكنيك را انجام مى‌داد.
دهه ۴۰ جهشی در استفاده از فن و تکنیک در ایران ایجاد شد.
مميز استفاده از فن گراورسازى را جايگزين مهارت دستى کرد. اين ترفند يكى از گرايش هاى گرافيک مىشود. در دهه ى ۴۰ نوشته ها يا به اصطلاح تايپوگرافى به صورت حروف بریده یا خطاطی بود.
پس از به وجود آمدن این تحولات فرشید مثقالی، بهزاد حاتم، ابراهیم حقیقی، قباد شیوا، حمید نوروزی، فریدون آم، فرهاد باتمانقلیچ و چند تن دیگر فعالیت در این رشته را گسترش می دهند.
برخورد با غرب گرافیک یران را متحول و تقویت می‌کند و منجر به مدرن شدن طراحی گرافیک، پوستر های تبلیغاتی، آگهی و اعلانات، تیتراژ فیلم ها، طراحی روی جلد کتاب ها و… می شود.
گرافیک امروز دست آورد کوشش های فراوان بسیاری از افراد پیش از انقلاب اسلامی بوده است. که برای شناخت دقیق و بهتر این افراد باید به کتاب تاریخ هنر معاصر مراجعه کنید.

برای مطالعه بیشتر